Biblioteka Jagiellońska

Gmach stanął przy al. Mickiewicza będącej częścią Alei Trzech Wieszczów. Przed drugą wojną światową miały one charakter szerokiej arterii o dwóch jezdniach, z aleją spacerową pośrodku. Pomimo trudnych lat kryzysu budowa nowego gmachu stała się priorytetem, głównie ze względu na złe warunki przechowywania cennego księgozbioru Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przeznaczono na ten cel środki z funduszy rządowych między innymi z nadwyżki pożyczki narodowej. Spiritus movens przedsięwzięcia był Stanisław Estreicher ówczesny rektor uniwersytetu, syn Karola Estreichera. W 1929 roku rozpisano konkurs na gmach biblioteki. Jako warunek postawiono możliwość wznoszenia budynku etapami oraz jego monumentalny i szlachetny charakter „będący szczerym wyrazem współczesnej kultury i ducha czasu”. Pierwsze i drugie miejsce otrzymały szkice Wacława Krzyżanowskiego.

Pierwszy etap budowy przeprowadzono z przerwami od 1931 do 1939 roku. W budowli zastosowano dwa rodzaje konstrukcji: żelbet, a w części mieszczącej księgozbiór żelazo łączone metodą spawania. To rozwiązanie było pierwszą realizację tego rodzaju w Polsce i Europie, a jego autorem był najwybitniejszy polski konstruktor tego okresu Stefan Bryła. Budynek zaprojektowano na rzucie litery „T” z zachowaniem trójpodziału na część administracyjną, magazynową oraz czytelnię z pracowniami. Blok magazynów umieszczono w części położonej wzdłuż al. Mickiewicza. Prostopadle usytuowano niższy budynek z czytelniami i pracowniami naukowymi. Skrzydło od strony al. Mickiewicza to regularny prostopadłościan. Pomimo braku bezpośrednich odniesień do klasycyzmu unosi się nad nim duch Platona i Arystotelesa. Dominują w nim zasady architektury klasycznej – rytm, symetria oraz proporcje. Elewację podzielono przy pomocy przebiegających przez kilka kondygnacji lizen, podobnie zaakcentowano monumentalny ryzalit umieszczony na osi budynku. Sam Krzyżanowski miał powiedzieć, że komponując elewacje chciał stworzyć wrażenie rzędów książek ustawionych na półkach. Wydzielono delikatnie boniowany parter, a całość zwieńczono mocno wysuniętym gzymsem. Do gmachu prowadzi monumentalne wejście, ujęte w rozbudowany, kulisowy portal z granitowych płyt. Fasada jest wielobarwna i zachwyca wysoką jakością użytych materiałów okładzinowych.

Wiele z elementów aranżacji oraz wyposażenia wnętrz zaprojektował sam Krzyżanowski. Do najbardziej reprezentacyjnych pomieszczeń należą: dawny hol wejściowy na parterze, foyer przed czytelnią główną oraz centralna klatka schodowa. Efektownie rozwiązano czytelnię główną przeznaczoną pierwotnie na 210 osób. Otoczono ją galeriami i nakryto olbrzymim świetlikiem. Zachowały się oryginalne stoły dla czytelników. Ściany holu na parterze oraz foyer czytelni głównej pokrywa kremowa okładzina. Rozdzielone schody głównej klatki schodowej posiadają reprezentacyjny, wręcz pałacowy charakter. Wykonano je z marmuru kararyjskiego, a balustrady z alabastru podolskiego. W pomieszczeniach w przemyślany sposób wkomponowano meble, które były koniecznym dopełnieniem architektury. Zaprojektowane przez Krzyżanowskiego wnętrza nie przytłaczają, są lekkie, świetliste i eleganckie. Jacek Purchla uznał budynek Biblioteki Jagiellońskiej za najwybitniejsze dzieło monumentalne architektury krakowskiej okresu II Rzeczpospolitej. Po wojnie modernistyczny budynek dwukrotnie rozbudowywano. W okresie od 1961–1963 przedłużono tylną część biblioteki w kierunku zachodnim według koncepcji Jerzego Wierzbickiego, a w latach 1995–2001 zrealizowano monumentalne skrzydło z wejściem od ulicy Oleandry, zaprojektowane przez Romualda Loeglera.