Nowa Huta – założenie urbanistyczne

Nowa Huta – powojenny okres w polskiej architekturze był praktyczną realizacją modernistycznych zasad dwudziestolecia międzywojennego. Jednak modernistyczne idee zostały przerwane w momencie wybuchu drugiej wojny światowej, a w 1949 roku przez od górne wprowadzenie realizmu socjalistycznego w sztuce i architekturze. Między 1945 a 1949 miał miejsce epizod powojennego modernizmu. Po zniesieniu doktryny socrealizmu od 1956 roku ponownie na szeroką skalę realizowano architekturę według zasad modernizmu.

Pierwszą realizacją na terenie Nowej Huty o charakterze nawiązującym jeszcze do przedwojennego modernizmu była budowa osiedla Wandy (A-1 Południe). Jednak osiedle to było budowane jeszcze przed wytyczeniem ogólnego i ostatecznego planu miasta. Z tego okresu pochodzą także osiedla Willowe (A-1 Północ) oraz Na Skarpie (A-0).

Miasto Nowa Huta pod Krakowem zaprojektowane zostało przez Tadeusza Ptaszyckiego wraz zespołem architektów z Miastoprojektu. Do zespołu Ptaszyckiego należeli między innymi: Adam Fołtyn, Stefan Golonka, Anna Anlauf, Stanisław Juchnowicz, Janusz Ballenstedt, Marta i Janusz Ingardenowie, Janina Lenczewska, Tadeusz Rembiesa, Bolesław Skrzybalski, Zbigniew Sieradzki, Andrzej i Tadeusz Uniejewski. Miasto i kombinat zaplanowane zostało na terenach dawnych wsi Pleszów i Mogiła. Pierwotny plan zaprojektowany został zgodnie z duchem funkcjonalnego założenia urbanistycznego według idei modernizmu. Budowa miasta przypadła jednak już na obowiązujący w Polsce i krajach bloku wschodniego okres realizmu socjalistycznego, dlatego architekci byli zmuszeni do licznych zmian w pierwotnym projekcie. Niemniej jednak sam układ urbanistyczny zbliżony jest do idei miasta modernistycznego – pełnego światła, słońca i zieleni – idealnego miejsca do mieszkania, pracy i odpoczynku. Przejawiało się to w wybudowaniu kombinatu – miejsc pracy, a w pobliżu budynków mieszkalnych, szkół, przedszkoli, żłobków, punktów handlowo-usługowych. Całość założenia wpisano w zieleń, wyposażono w przestronne podwórka i szerokie ulice. W tym kontekście nawiązano do anglosaskiej idei miast-ogrodów. Na ten plan nałożono kostium historyzujący, odnoszący się do obowiązujących i akceptowalnych przez władzę stylów historycznych – renesansu i baroku.

Według idei socrealizmu układ urbanistyczny nawiązuje do charakterystycznych dla okresu renesansu prób stworzenia miasta idealnego. Plan miasta oparto na pięcioboku. W ten układ wpisano plac Centralny, od którego promieniście odchodziły główne arterie, stworzyły one podział przestrzeni na cztery sektory: A, B, C, D. Ulice miasta przecinały się pod kątem prostym tworząc kwartały pod zabudowę. W odróżnieniu jednak od luźnego modernistycznego założenia plan miasta był zwarty, a budynki tworzyły ścisłe ciągi zabudowy. Głównych arterii było pięć, a jedna z nich aleja Przodowników Pracy później Lenina prowadziła do wybudowanego w pobliżu kombinatu metalurgicznego Huty im. Lenina. Główną arterią była aleja Róż, prostopadle wychodząca z placu Centralnego. Miała to być reprezentacyjna aleja z monumentalnymi budynkami, ratuszem i z pomnikiem Lenina.

Pierwsze prace projektowe i realizacyjne rozpoczęto już w 1949 roku. Bez konkretnego planu prace trwały także w 1950 roku. Zabudowa mieszkaniowa budowana była we wschodniej części i w rejonach peryferyjnych, posuwając się w kierunku centrum miasta. W 1951 roku ukończono prace nad planem placu Centralnego, realizacja założenia rozpoczęła się w 1952 roku. W latach 1949-56 architekturę osiedli, centrum i zabudowania administracyjne huty realizowano w stylu realizmu socjalistycznego. Zgodnie z doktryną stosowano historyczne wątki jak attyki, tralki, arkady, podcienia, duże okna w typie porte-fenêtres czy profilowania, a także wystające gzymsy. Płaszczyzny ścian dzielone były półkolumnami, pilastrami, ryzalitami czy gzymsami i tympanonami. W tym okresie wybudowano osiedla Krakowiaków (C-2 Północ) i Górali (C-2 Południe) oraz osiedle Teatralne (C-1), Ogrodowe (A-Zachód), Sportowe (B-2 Północ), Zielone (B-2 Południe), Szkolne (B-1), Stalowe (A-11), Młodości (A-25). Wybitnymi realizacjami architektury socrealizmu są plac Centralny (Janusz Ingarden, 1952-1953) budynki Centrum Administracyjnego Huty im. Lenina, zwane Pałacem Dożów (Janusz Ballenstedt, Janusz i Marta Ingardenowie, 1952-1955), budynek Teatru Ludowego (Janusz Ingarden, Jan Dąbrowski, 1954-1955), kino „Świt” (Andrzej Uniejewski, Marian Sigmund, 1951-1953). W czasie prac nad budową miasta w roku 1951 decyzją władz nowohucki obszar został włączony do Krakowa i stał się jedną z dzielnic miasta.

Po śmierci Józefa Stalina w 1953 roku nastąpiło powolne osłabienie reżimu. W związku z tym i w sztukach plastycznych oraz architekturze mniej więcej od 1954 roku zaczęto odchodzić od doktryny socrealistycznej. Jednocześnie nakład finansowy i propagandowy władz centralnych skierowany wcześniej na Nową Hutę osłabł. Budynki, które zostały zaplanowane, nadal były realizowane – jednak coraz częściej pozbawiane były historycznego kostiumu i monumentalności. W 1956 roku nastąpiło zupełne odrzucenie przez władzę doktryny socrealistycznej, nastąpiła tzw. odwilż i ponowne skierowanie ku ideom modernistycznym obowiązującym na Zachodzie. Widoczne jest to również w zabudowie Nowej Huty. Od tego momentu powstają takie budynki jak blok „szwedzki” czy szkoła tysiąclatka. Niezabudowany sektor D powstaje w granicach wytyczonych przez Ptaszyckiego jednak już w duchu luźnej i swobodnej zabudowy modernistycznej. Powstają nowe osiedla poza pierwotnym planem w Krzesławicach i Bieńczycach. Nowa Huta uznawana jest za świetny przykład realizmu socjalistycznego, którego idee zostały w sposób twórczy i wyjątkowy przetworzone i zrealizowane. Osiedla wybudowane w duchu poodwilżowym stały się wzorem dla zabudowy innych krakowskich osiedli.