Kościół i klasztor Cystersów na os. Szklane Domy

Wystarczy skorzystać z jednego z przejść w podłużnej bryle zaprojektowanego przez Martę i Janusza Ingardenów w 1957 roku bloku Szwedzkiego w Nowej Hucie by od strony jego północnej elewacji odnaleźć betonowy krzyż postawiony w 1938 roku przy dawnej drodze łączącej Bieńczyce z Mogiłą. Prosty krzyż na tle modernistycznej architektury – w której materializowała się obietnica stworzenia świeckiego raju na ziemi – obrazuje paradoksy idealnego socjalistycznego miasta, które miało być „miastem bez boga”. To w tym miejscu nowohucianie organizowali nabożeństwa w intencji wybudowania kościoła dla osiedla Szklane Domy, a ich działania aktywnie wspierały władze kościelne. Ówczesny kardynał Karol Wojtyła 11 czerwca 1977 utworzył parafię Nowa Huta Centrum, co dało impuls do starań o budowę świątyni w sąsiedztwie nowohuckiego parku Szwedzkiego.
Koncepcja architektury kościoła pod podwójnym wezwaniem: Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Wincentego Kadłubka wyłaniała się w latach 1980-1984. Architekci zaproszeni do zamkniętego, ogłoszonego w 1980 roku konkursu przedstawili swoje projekty w formie makiet wystawionych w krużgankach klasztoru w Mogile. W atmosferze karnawału Solidarności oddano głos mieszkańcom Nowej Huty – w głosowaniu mieli wskazać preferowaną przez nich koncepcję. Największą popularnością cieszył się projekt zakładający budowę strzelistej świątyni, górującej nad zabudową osiedla. Vox populi nie okazał się jednak vox Dei – ostatecznie komisja konkursowa, na czele której stał Witold Cęckiewicz (nota bene autor dwóch innych postmodernistycznych kościołów nowohuckich) wybrała do realizacji projekt warszawskich architektów: Krzysztofa Dygi i Andrzeja Nasfetera.

Świątynia na osiedlu Szklane Domy, której budowa rozpoczęła się w 1984 roku i trwała ponad dekadę, powstawała w okresie, w którym kościół katolicki – od początku istnienia PRL walczący z władzami partyjnymi o utrzymanie swojej dominującej pozycji w tradycyjnie religijnym społeczeństwie – ostatecznie zatriumfował nad osłabionym kryzysem ekonomicznym i politycznym reżimem. Kościoły pełniły w tym czasie szereg poza religijnych funkcji – dawały schronienie dysydentom, dystrybuowały pomoc materialną przesyłaną z zagranicy, organizowały koncerty opozycyjnych artystów i pokazy filmów zakazanych w oficjalnym obiegu. Polityczny wymiar funkcjonowania świątyń w schyłkowej PRL miał przełożenie na ich formy architektoniczne – sakralny postmodernizm miał wyraźnie kontrastować z prefabrykowaną nudą modernistycznych osiedli, a pokaźne rozmiary świątyń wynikały ze wspomnianej wielozadaniowości, przy okazji świadcząc o sile budujących je wspólnot. W tej charakterystyce idealnie mieści się kościół projektu Dygi i Nasfetera. Szereg funkcji tworzących założenie świątyni na Szklanych Domach (kościół, klasztor Cystersów, szkoła, zaplecze gospodarcze) zostało rozmieszczonych na rzucie kwadratu podzielonego na cztery części, z których największą stanowi główna, wysoka na ponad 20 metrów sala modlitewna. Pozostałe strefy funkcjonalne zostały zorganizowane wokół niewielkich dziedzińców. Bryłę kompleksu – którego architektura nawiązuje do średniowiecznych zespołów cysterskich – od zewnątrz spaja wizualnie wysoki na 12 metrów ceglany mur. Góruje nad nim spektakularna, rzeźbiarska konstrukcja przeszklonego dachu. Po zmroku rozświetlone wnętrze sprawia, że przypominające strukturę kryształu zadaszenie kościoła zdaje się unosić nad ceglanymi ścianami. Architekci sakralnego „szklanego domu” sięgnęli – w duchu postmodernizmu – do kontekstu miejsca, czerpiąc inspiracje dla swojego projektu zarówno z nazwy socjalistycznego osiedla, jak i ze średniowiecznych form pobliskiego Opactwa Cystersów w Mogile.