Willa Odyniec

W 1916 roku Adolf Szyszko-Bohusz związał się na stałe z Krakowem. Niedługo później zakupił od klasztoru kamedułów na Bielanach rozległą 9 hektarową parcelę na terenie podkrakowskich Przegorzał. W malowniczej okolicy sąsiadującej z brzegiem Wisły postanowił zrealizować serię podmiejskich willi i stworzyć kolonię intelektualno-artystyczną. Realizację swoich zamierzeń rozpoczął już na początku lat 20. Pomiędzy 1924 i 1926 rokiem naczelny konserwator Wawelu zrealizował najciekawszy przykład budownictwa jednorodzinnego, jaki powstał w międzywojennym Krakowie. Była to willa własna architekta, nazwana od herbu rodowego „Odyniec”, która potocznie określana była „basztą na szczycie skały”. Budynek, który miał rozpocząć realizację przyszłej kolonii, został wzniesiony w najbardziej malowniczej części Przegorzał, na szczycie wapiennej skały. Powstanie tego budynku zbiegło się w czasie z głęboką zmianą charakteru projektów Adolfa Szyszko-Bohusza, który w połowie lat 20. zaczął odchodzić od estetyki historyzmu i coraz śmielej sięgał po rozwiązania rodem z języka modernizmu. W trakcie trwania tej fazy przejściowej udało mu się zrealizować kilka wyjątkowych w swojej estetyce budynków należących do najciekawszych i najważniejszych w jego twórczości. Willa w Przegorzałach była pierwszą w tej grupie i zapowiadała takie późniejsze realizacje architekta jak m.in. Zamek Prezydenta w Wiśle (1929-1931).

Willa stanowi trzykondygnacyjną, nakrytą namiotowym dachem żelbetową konstrukcję o kształcie wieży wniesionej na rzucie przypominającym elipsę. Dłuższa oś została usytuowana w linii wschód-zachód. Jej bryła została wkomponowana w skaliste wzniesienie, a różnicę wysokości ukryto poprzez budowę wysokiego podpiwniczenia obejmującego dolną kondygnację. Kolejne dwie kondygnacje obejmują nieznacznie więcej niż połowę rzutu, otwierając się prostą ścianą ku obszernemu tarasowi, z którego rozciąga się malownicza panorama doliny Wisły. Elewacje budynku obłożono wapiennym kamieniem naśladując średniowieczny wątek pseudoisodomum. Upodobniono tym sposobem budynek do średniowiecznej baszty mieszkalnej. Efekt ten wzmacnia zastosowanie stosunkowo niewielkich, prostokątnych okien oraz zamknięcie całości wysokim dachem namiotowym pokrytym rzadko w Polsce stosowaną dachówką typu mnich-mniszka.

Do wnętrza prowadzi zwieńczony półkolistą arkadą, prosty kamienny portal. Towarzyszą mu dwa pseudomanierystyczne kartusze herby, „Odyniec” (rodowy herb Adolfa Szyszko-Bohusza) oraz „Korab”. Ponad wejściem umieszczono obszerne okno przecięte nawiązującym do epoki romańskiej filarem. Portal wejściowy oraz okno wypełniają ozdobne, pseudobarokowe kraty. W umieszczonym na parterze salonie architekt umieścił oryginalny strop kasetonowy, który przejął na własność podczas prac konserwatorskich prowadzonych na zamku w Wiśniczu Nowym. Wprowadzenie elementów architektury nowożytnej budowało wrażenie nawarstwień stylowych oraz długiej tradycji omawianego budynku. W bogaty program domu wpisywały się także dwie rzeźby autorstwa Karola Muszkieta – „Diana” i „Krucyfiks”. Adolf Szyszko-Bohusz zaprojektował także stróżówkę, która znajduje się przy drodze u podnóża wzniesienia. Planował także budowę kaplicy i rozbudowę willi o położony po zachodniej stronie dodatkowy budynek, którego program funkcjonalny mógł sugerować wybudowanie w tym miejscu pensjonatu.
Rodzina Adolfa Szyszko-Bohusza korzystała z willi w Przegorzałach do chwili wybuchu drugiej wojny światowej. Po zajęciu Krakowa przez Niemców Przegorzały przeszły we władanie nazistowskiego zbrodniarza Otto von Wächtera, który w pierwszych latach okupacji pełnił funkcję starosty okręgu krakowskiego. Dla jego potrzeb, po zachodniej stronie willi wzniesiono w latach 1941-1943 obszerną rezydencję zwaną Schloss Wartenberg, która estetycznie nawiązuje do budownictwa III Rzeszy. Jednym z autorów tego budynku był Adolf Szyszko-Bohusz, który nawiązał w jego planie do przedwojennego projektu rozbudowy willi. W ostatnim roku okupacji architekt zaprojektował jeszcze dla swojej rodziny niewielką parterową willę w Przegorzałach. Do realizacji tych planów jednak nie doszło. Po zakończeniu działań wojennych rodzina Szyszko-Bohuszów podjęła starania o odzyskanie swojej posiadłości, która ze względu na niewielką parcelę nie podlegała reformie rolnej. Budynek został jednak w 1952 roku przekazany Instytutowi Badawczemu Leśnictwa, a po kolejnych dwóch dekadach przeszedł na własność Instytutu Badań Polonijnych UJ. Podjęte na nowo po 1989 roku starania rodziny o odzyskanie domu nie przyniosły rezultatów. Willa jest obecnie jednym z elementów większego kampusu należącego do Uniwersytetu Jagiellońskiego.