Bunkier Sztuki

Siedziba Galerii Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki w Krakowie powstała jako galeria Biura Wystaw Artystycznych na początku lat 60. Jest to unikatowy na gruncie krakowskim i polskim przykład architektury sięgającej po język brutalizmu. Projekt galerii, który przygotowała Krystyna Tołłoczko-Różyska powstawał już po „odwilży” i zmianach politycznych 1956 roku, co znalazło swoje odzwierciedlenie w radykalnie nowoczesnym języku architektonicznym budynku. Jego wyjątkowość polega na harmonijnym wpisaniu prostej modernistycznej bryły o wyrazistym, niepowtarzalnym detalu w tkankę architektoniczną historycznego centrum miasta. Historia Biura Wystaw Artystycznych w Krakowie sięga roku 1950. Ostatecznie powstanie siedziby instytucji miało miejsce piętnaście lat później. Na budowę galerii przeznaczono parcelę w centrum miasta, wzdłuż Plant w narożu placu Szczepańskiego. Na samej działce znajdowała się w tym czasie niewielka konstrukcja kawiarni Esplanada zwanej także Drobnerionem, która przylegała do XVII-wiecznego budynku spichlerza. Budynek kawiarni powstał w 1904 roku z inicjatywy krakowskiego kupca Romana Drobnera, który w pobliskiej kamienicy przy placu Szczepańskim 3 prowadził sklep z farbami. Projekt niewielkiego parterowego budynku o obszernych przeszkleniach i secesyjnej dekoracji opracował Jan Zawiejski, bliski krewny Drobnera, autor, m.in. Teatru Miejskiego w Krakowie i Dom Zdrojowego w Krynicy-Zdroju. Budynek nawiązywał do pobliskich budowli, również secesyjnego projektu Pałacu Sztuki.

Inicjatorem wzniesienia galerii BWA w miejscu Drobnerionu był Bolesław Drobner, syn Romana, który przed wojną działał w PPS-ie, a od 1944 roku był posłem KRN, później Sejmu. Pod koniec lat 50. dawna kawiarnia została rozebrana, a w 1959 roku ruszyły prace budowlane, które kontynuowano do 1965 roku. Architektka Krystyna Tołłoczko-Różyska zaproponowała wzniesienie podłużnego, piętrowego budynku zespalającego nową tkankę z historycznym budynkiem spichlerza. Budynek, który początkowo nazywano Pawilonem Wystawowym, mieści sześć przestronnych sal ekspozycyjnych rozmieszczonych na kilku poziomach o łącznej powierzchni ponad 1500 metrów kwadratowych. Towarzyszą im magazyny, pomieszczenia administracyjne oraz sala konferencyjna na 200 miejsc. Uwagę zwraca architektoniczne rozwiązanie głównej klatki schodowej z antresolą, którym nadano płynny, organiczny kształt. Druga klatka schodowa o okrągłym kształcie znajduje się po drugiej stronie budynku.

Bryła galerii posiada jednolite, surowe żelbetowe elewacje, ponad którymi umieszczono wąskie pasmowe przeszklenie o podłużnych podziałach i zamknięte szerokim pasem płaskiego gzymsu. Żelbetowym ścianom nadano niepowtarzalny wyraz poprzez zastosowanie charakterystycznej, chropowatej faktury gęstego, drewnianego szalunku jako przestrzennego reliefu. Autorami kompozycji byli Stefan Borzęcki i Antoni Hajdecki. Żelbetowy monolit odcina od szkła linia dachówek, która zmiękcza brutalistyczny wyraz elewacji i łączy całość z przysadzistą bryłą dwukondygnacyjnego spichlerza o łamanym, krytym dachówką kopertowym dachu. Spichlerz przecina główną elewację budynku na dwie nierówne części. Dłuższa, narożna, od strony placu Szczepańskiego mieści podłużną strukturę wejścia, którą skośnie wcięto w budynek. Towarzyszy jej niewielka abstrakcyjna rzeźba. Krótsza część elewacji ciągnie się po drugiej stronie spichlerza. Dominuje w niej ekspresyjna struktura wejścia poprzedzona niewielką kładką.

Budynek, który wzniesiono w okresie głębokiej krytyki secesji stoi w miejscu ważnego krakowskiego przykładu tego nurtu oraz naprzeciw kluczowego dla sztuki początku XX wieku w Krakowie gmachu Pałacu Sztuki. Kontekst wzmacnia radykalny charakter budynku, który programowo odcinał się swoją estetyką – bo nie bryłą – od otoczenia. Sam stanowi jeden z najciekawszych przykładów architektury późnego modernizmu w Krakowie. Jego powstanie zbiegło się w czasie z realizacją szeregu modernistycznych budynków, które wzniesiono w mieście w związku z obchodami 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Inauguracja przyszłego Bunkra Sztuki miała miejsce 11 września 1965 roku.