Gmach Główny Muzeum Narodowego w Krakowie

W 1910 roku, w wyniku przyłączenia okolicznych wsi obszar administracyjny Krakowa został siedmiokrotnie powiększony. Władze miasta rozpisały konkurs urbanistyczny, którego wytyczne zakładały zagospodarowanie terenów w pobliżu dotychczasowego wału fortecznego twierdzy Kraków, gdzie zaplanowano budowę reprezentacyjnego bulwaru. Idea tzw. Wielkiego Krakowa doczekała się realizacji dopiero w okresie międzywojennym, kiedy po zachodniej stronie miasta zaczęto budować główną oś – Aleje Trzech Wieszczów, przy której miały powstać najważniejsze budowle publiczne miasta. Jednym z pierwszych projektów, które przedstawiono do realizacji w tym miejscu po odzyskaniu niepodległości, była koncepcja wzniesienia u wylotu ulicy Wolskiej (później Piłsudskiego) Pomnika Wolności, który miał równocześnie mieścić nową siedzibę Muzeum Narodowego.

Nowy budynek miał wprowadzić instytucję w nową epokę. Sztuka i pamięć miały znaleźć swój dom w miejscu, z którego w sierpniu 1914 roku wymaszerowała ku granicy z Rosją Pierwsza Kompania Kadrowa. Koncepcję Pomnika Wolności zaczął przygotowywać jeszcze przed końcem I wojny światowej były żołnierz I Brygady, Adolf Szyszko-Bohusz. Działka przekazana przez miasto pod budowę gmachu składała się z dwóch nierównych części przeciętych przedłużeniem ulicy Wolskiej. Na mniejszej, północnej części przewidziano podłużną bryłę budynku administracji. Na większej, południowej zaplanowano analogiczne w swoim kształcie cztery budynki mieszczące sale muzealne. Obie części miały swoimi dłuższymi bokami wyznaczać przestrzeń placu, na którym planowano umieszczenie dominanty kompozycji. Adolf Szyszko-Bohusz zaproponował dwie wersje tego miejsca. Pierwsza zakładała budowę łuku triumfalnego w centralnej części placu, w osi ulicy Wolskiej z widokiem na Kopiec Kościuszki w prześwicie. Druga koncepcja proponowała budowę monumentalnych kolumnad zamykających dwie pierzeje placu od strony Alej oraz Błoń. Łuk triumfalny w miejscu, w którym maszerowali żołnierze Kadrówki na jednej osi z monumentem Kościuszki miał symbolicznie spajać kluczowe wydarzenia w historii narodu, budować mit Legionów oraz Józefa Piłsudskiego, a także podkreślać rolę Krakowa jako przestrzeni odgrywającej szczególną rolę w historii państwa.

W okresie międzywojennym Muzeum Narodowe w Krakowie stanowiło instytucję podległą gminie Kraków. Miasto przeznaczyło pod budowę nowego gmachu parcelę, ale nie było w stanie samodzielnie finansować realizacji, którą kilkukrotnie przesuwano. W drugiej połowie lat 20. przygotowano jeszcze dwie koncepcje siedziby muzeum, ale dopiero w 1931 roku Zarząd miasta podjął decyzję o ostatecznej lokalizacji gmachu Muzeum Narodowego na parceli po północnej stronie alei 3 Maja. Postanowiono rozpisać konkurs architektoniczny, którego podstawę stanowił program funkcjonalny opracowany przez Dyrektora Muzeum Narodowego dr Feliksa Koperę oraz plany architektoniczne sporządzone przez Adolfa Szyszko-Bohusza oraz pracujących dla magistratu architektów Czesława Boratyńskiego i Edwarda Kreislera. Wytyczne konkursowe zakładały, że nowy gmach będzie miał żelbetową, szkieletową konstrukcję oraz formę podłużnego, czterokondygnacyjnego prostopadłościanu, w którego obłożonych piaskowcem elewacjach dominować będą wertykalne podziały. Główne wejście przewidziano w węższej, południowej elewacji, gdzie ponad umieszczoną na wysokich schodach kolumnadą miał się znaleźć rząd płaskorzeźb. Od północy, analogiczna kolumnada prowadziła na dziedziniec, w którego centralnej części zaplanowano umieszczenie wysokiej rotundy z witrażami projektu Stanisława Wyspiańskiego oraz salą pamiątek historycznych. Monumentalny gmach miał służyć eksponowaniu zarówno dzieł sztuki, jak i pamiątek patriotycznych.

Na ogłoszony w 1933 roku konkurs napłynęło ponad dwadzieścia prac. Główną nagrodę przyznano projektowi warszawskiego zespołu Bolesława Szmidta, Juliusza Dumnickiego, Janusza Juraszyńskiego, która proponowała jedynie niewielkie korekty wobec wytycznych konkursowych. Budowę nowego gmachu rozpoczęto rok później według projektu wykonawczego przygotowanego przez Czesława Boratyńskiego i Edwarda Kreislera oraz współautora zwycięskiej koncepcji konkursowej Bolesława Szmidta.

Fundusze, które wstępnie przewidywano na realizację całości przedsięwzięcia na poziomie 5 milionów złotych, a dla pierwszej części na poziomie 3 milionów złotych, pochodziły w znacznym stopniu ze składki publicznej, która była szeroko reklamowana na łamach wydawnictw Ilustrowanego Kuriera Codziennego. W chwili wybuchu II wojny światowej budowa gmachu była zaawansowana w 60 procentach W trakcie wojny zrealizowaną część budynku Niemcy postanowili przebudować na kasyno, niszcząc gotowe już wnętrza, ich wyposażenie oraz wprowadzając zmiany w wyglądzie elewacji. Po zakończeniu wojny podjęto decyzję o przywróceniu gmachu do stanu pierwotnego, a następnie o dokonaniu jego rozbudowy. Prace przy rozbudowie gmachu podjęto w drugiej połowie lat 50. i prowadzono przez następne ćwierć wieku.